TAKDİM

KÜLTÜR DEĞİŞMELERİ / Prof. Dr. Mümtaz TURHAN 

1908 yılında Erzurum’un Akçataş köyünde doğan, 1969 yılında İstanbul’da vefat eden Mümtaz Turhan Türkiye’nin yetiştirdiği en önemli psikolog ve sosyal psikologlarından biridir. Mümtaz Turhan, 1928 yılında devlet bursuna girdiği Almanya’daki Berlin Üniversitesi’nden mezun olup Frankfurt Üniversitesi’nde deneysel psikoloji alanında doktorasını, daha sonra da 1934 yılında Milli Eğitim Bakanlığı adına British Council bursuyla İngiltere Cambridge Üniversitesi’nde sosyal psikoloji alanında ikinci doktorasını Sir Frederick Bartlett danışmanlığında, Kültür Değişmeleri konulu çalışmasıyla doktorasını tamamlamış yetkin bir bilim adamımızdır.

Mümtaz Turhan’ın ailesi, Erzurum yöresinde 1916 yılında Rus işgali başlayınca köydeki diğer ailelerle beraber Kayseri’ye göç etmiş, 8 yaşındaki çocuktan ve İstiklal Savaşı son bulduğundan sonra aileler münferit ve gruplar halinde tekrar köylerine geri dönmüştür. Mümtaz Turhan’ın köy konusuna ve kültür değişmelerine ilişkin çalışmasında çocukluğunda doğduğu köy hayatı ve ailesiyle yaşadığı göç doğrudan etkili olmuştur. Kayseri’de lise hayatına başlayan, 1932’de sekiz senelik bir ayrılıktan sonra tekrar Erzurum’daki köyünü ziyaret eden Mümtaz Turhan, 1936-1942 ve 1948 senelerinin yaz tatillerinde Horasan, Azap, Zars ve Zanzak köylerini ziyaret ederek incelemelerde bulunmuştur.

İşte Mümtaz Turhan’ı birinci doktorasına başlamadan önce, köy araştırmalarına iten ana sebep köylerde yapmış olduğu incelemelerdir. Kendi ifadesiyle: “Bu köyler halkını, sekiz dokuz senelik bir ayrılmadan sonra, eski yurdumda, ilk defa 1932’de ziyaret ettiğim zaman, gördüğüm değişmeler ve genel görünüm karşısında hayret etmiştim. Sekiz dokuz senelik bir şehir hayatından ve onun alışkanlıklarından sanki eser kalmamıştı. Bu bakımdan o andaki yaşayış biçimleri Kayseri’dekine nazaran büyük bir ifade etse bile 1915’den evvelki hayatlarına göre önemli bir değişme sayılamazdı. Gerçekte genel görünüşü itibariyle savaştan önceki yaşayış biçimlerine geri dönmüş, sanki yurtlarını hiç terke etmemiş gibiydiler.”

Yukarıdaki bu ilginç gözlem Mümtaz Turhan’da köyde kültür değişmelerinin mahiyeti konusunda istek uyandırır. Gerçekten de 16 yaşına kadar kendi köy cemaatiyle birlikte yaşayan, hemşehrilerinin ve akrabalarının geçmişine ait yaşayış biçimlerini ve şimdiki köy kültürünü çocukluğundaki köy kültürüyle karşılaştırma kapasitesine sahip olan Mümtaz Turhan, sadece köydeki kültür değişmelerinin mekanizmasını değil, koskoca Osmanlı Devleti’nin Batı karşısında boyun eğişinin tarihsel sürecine ve bu süreçteki kültür değişimlerinin çözümlemesine yönelecektir.

1944’te İngiltere’ye gidinceye kadar, dünyadaki diğer ülkelerde bu tür köy araştırmalarının bulunduğundan haberdar olmadığını belirten Mümtaz Turhan, Cambridge’de kültür değişmelerine ait muazzam bir literatür ve bu konuyla yakından ilgili, büyük çapta, orijinal bir ilim adamı olan Prof. Bartlett ile karşılaşmasından sonra köy araştırmalarını genişletme konusunda teşvik gördüğünü söyler. Turhan’ın tilmizi Yılmaz Özakpınar’a göre, hocası Turhan’da uyanan köy araştırmalarını kültür değişmeleri açısından inceleme isteği, Türkiye’yi Batı karşısında diz çökmeye zorlayan son iki yüz elli yıllık Batı ile temasların tarihsel, sosyolojik ve sosyalpsikolojik açıklamalarına götürür. Özakpınar der ki: “köydeki parça parça değişmelere rağmen köy topluluğunun kültürünün, kendisini hayrete düşürecek biçimde bütünlüğünü koruması ile Türkiye’nin büyük şehirlerindeki kültür değişmeleri sonucunda kültürün bütünlüğünü kaybetmesi ve istikrarsızlıklar içinde çalkalanması arasındaki zıtlığı fark edecek ve bu farkı bilimsel yaklaşımla analiz etmeye ne açıklamaya çalışacaktır.”

1951 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nce ilk baskısı yapılan Kültür Değişmeleri adlı kitap yedi bölümden meydana geliyor. Köy araştırmaları ve üçüncü kısım Cambridge’te yapılan doktora tezi. Tez daha sonra kültür değişmeleri incelemesinin önemi, kültür ve medeniyet kavramları, serbest ve mecburi kültür değişmeleri hakkındaki bölümler ve nihayet elinizdeki kitaba Lale Devri’nin başlangıcından III. Selim’e, II. Mahmut’tan Cumhuriyet’in ilanına kadar geçen sürelerdeki kültür değişmeleri açısından bölümler ilave edilmiştir.

Aradan 64 yıl geçmesine rağmen hâlâ baskısına ihtiyaç duyulan bu bilim klasiği kitabın, dün olduğu gibi bugün de önem arz etmesinin iki önemli nedeni var: Birincisi, Türkiye’nin Osmanlı’dan devraldığı Batı karşısındaki ezik pozisyonunun ardındaki değişme sancılarının bir türlü dindirilememesinin, yoksulluk içinde kıvranmasının ve tam olarak kalkınamamasının bilimsel açıklamasını yapması. İkincisi, bu açıklamayı yapmaya çalışan kişinin, Batı’da kazandığı bilimsel formasyon ve millet sevgisiyle, işini dört dörtlük yapma endişesiyle hareket etmesi.

Mümtaz Turhan kaleme aldığı telif eserleriyle, ilk kez Batı karşısındaki mağlubiyetimizin nedenlerine, duygusallığı bir yana bırakarak, objektif bakmaya çalışmış; hem Batı’yı anlamada hem de onunla yarışmada bizlere gerekli olan bilim ve bilimsel zihniyetin önemini kavratacak bir çerçeve çizmiştir.  Çaresizlik karşısında kıvranan dönemin aydınlarına yol göstermiş, en önemli meseleleri orijinal yaklaşımla anlaşılır hale getirmiş, bunu yaparken de fikir haysiyetinden santim şaşmamış, bilimselliği asla elden bırakmadan kültür, medeniyet, milliyetçilik, bilimsel zihniyet, kalkınma, gelişme konularında değerli tespitlerde bulunmuştur.

İlk baskısı İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, daha sonra Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı ve Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı tarafından basılan Kültür Değişmeleri kitabını ve şimdi Altınordu Yayınları siz okuyucuların hizmetine gururla sunuyor.

Türkiye üzerinde yeniden düşünülmesi ve yararlı olması dileğiyle…

Ekim 2015

Prof. Dr. M. Çağatay ÖZDEMİR