# Etiket
#EDEBİYAT #Kültür/Sanat

Bahtiyar Vahabzade Şiirinin Kaynakları

BAHTİYAR ŞERİNİN KAYNAKLARI

Hasan Hasanov

 

Günlərin bir günündə ANS TV jurnalisti Nəsimi heykəlinin karşısında durub bu heykəlin kimə aid olduğunu yol ötenlerden soruşurdu. Suala cavab olarak bəziləri onu sadəcə şair, bəziləri sərkərdə, bəziləri isə tanımıram, deyərək uzaklaşırdılar. Gənclərdən biri isə bu “Bahtiyar Vahabzadənin heykelidir”-dedi. Bu hadise keyri-adiliyi ile Bahtiyar yaradıcılığının sirleri ve kaynakları, Bahtiyar’ın şehsiyyeti ve tarihimizde tutduğu yer hakkında bir daha düşünmeye vadar edir.

insanlar ekser hallarda melum keyfiyyetleri ile kiymetlendirilir, onların zahiren görünmeyen, namelum, dahilən ise onun özüne, az hallarda ise yahınlarına melum olan keyfiyyetleri, ona verilen kiymetden kenarda kalır.

Bahtiyar hakkında melum ve namelum keyfiyyetler nece tarazlaşır? Mene göre, Bahtiyar’ın adı melum, adının arhasında duran heyecan ise namelumdur. Bahtiyar’ın şerindeki kafiye- ler ve aheng melum, bu kafiyeleri ve ahengdarlığı yaradan düşünce sistemi ise namelumdur. Bahtiyar’ın misralardakı fi-kirleri melum, misralararası duyğuları ise namelumdur. Bahtiyar’ın düşmene karşı nifreti melum, dosta karşı üreyinin nazikliyi ise bir çoh hallarda namelumdur. Bahtiyar’ın eserlerinin serlövheleri melum, amma serlövhelerin ezelelerini teşkil eden hissler, duyğular namelumdur. Bahtiyar’ın eserlerinin la-konik adları melum, amma her ad arhasında duran çohşaheli menalar bir çoh hallarda namelumdur. Bahtiyar’ın şerlerinin resmen dile getirilen yaranma sebebi melum, amma onların esi ünvanı ve mahiyyeti bir çoh hallarda namelumdur. Behti- yarın hazır eseri melum, amma bu eser yaradılarken aylarla, illerle çeken fikirli gündüzlerin, yuhusuz gecelerin heyecanla-rı, gerginliyi ise namelumdur…

Bahtiyar’ın yaradıcılığının janr çerçivesi dördbucağı hatırla- dır. Şer, dramaturgiya, publisistika ve elm. Bu dördbucağın ta-retlerinin haresinin Bahtiyar üçün öz yeri var. Mene bele gelir ki, şer Bahtiyar’ın emosiyasının, dramaturgiya mentikinin, elm, fikir derinliyinin, publisistika isə içtimai düşüncesinin təzahürü ve məhsuludur. Bunları birləşdirən əsas amil isə Bahtiyar’ın bir sənətkar kimi öz yaradıcılığına ciddi ve ardıcı! münasibəti, məculiyyət ve halk karşısındakı bore hissidir.

Şeri kiymətləndirməkdə Bahtiyarda əksər hallarda iki meyan hiss etmişəm: dil üslubu, daha doğrusu dilin saflığı ve şerdə obrazlı şəkildə ifadə olunan fikrin mövcudluğu. Bahtiyar Vahabzadənin yaradıcılığı dörd mühüm kaynakdan kidalana- rak formalaşmışdır. Birincisi, halk yaradıcılığı – folklordur. Bahtiyar’ın fikrincə, sənətkarın kidalandığı əsas kaynak ikitərəfli olarak halk-şair, şair-halkdır. İkincisi, Azərbaycan ədəbiy- yatının çohsaylı nümayəndələri içərisində 3 böyük sənətkarın yaradıcılığı: Füzuli, Sabir ve Səməd Vurğun. Demək olar ki, Bahtiyar’ın yaradıcılığı bu üç mənbəni sintezləşdirib, birləşdi- rib ve yeni zirvəyə kaldırıb. Bir sözlə, Bahtiyar Vahabzadə S. Vurğundan dil saflığını ve ifadə tərzindəki həlkiliyi, Füzulidən elmə söykənən obrazlı bədii təfəkkürü, zərgər zərifliyini, Sa- birdən isə cəmiyyətin dərdlərinə ortaklık hissini, halkın dərd- ləri ilə alışıb yanmağı əhz etmişdir.

Bahtiyar’ın aləmində bütün sənətlərdə olduğu kimi, şerdə də məzmun formanı üstələyir. Şerin yeniləşməsini formanın ye- niliyində görənlərə cavab olarak Bahtiyar deyir: “Təzə yol deyib də kışkırmayın siz. Sənət aləmində söz bir, yol neçə”. Tür- kiyənin “Egitim-bilim” dərgisinin sifarişi ilə yazdığı “Şer nece yaranır” mekalesindən aydın olur ki, cansız bir kibrit çöpün-den tutmuş, gül ləçəyinə keder, çayın dibine hopmuş, göze görünmeyen daşdan, çaya ezemet veren körpüye keder her şey şair üçün mövzu kaynağıdır.

Bahtiyarda böyük mövzular uzun illerden gelen mütalieler- den ireli gelirse, şerler bezen ani müşahideden doğur. Nured- din Rzayevin bir defe dediyi kimi, “Artık yaşımızın ele vahtıdır ki, kebristanlıkdakı tanışlarımızın sayı heyatdakı tanışlarımızın sayından çohdur” fikri Bahtiyar’ın, hayat felsefesi ile dolu olan şerinin mövzusu oldu. Yekin az adam bilir ki, müstekil Merakeşin Kasablanka şeherinde iki erebin bir-biri ile fransız dilində danışması Bahtiyar’ın çohdan ürəyində gəzdirdiyi bir mövzuya – məşhur “Latin dili” şerinin yaradılmasına səbəb ol-du. Üzeyir Hacıbəyovun şəhsiyyətinin Böyüklüyü ve onun ölü-mü münasibətilə verilən nekrolokun Kiçikliyi Bahtiyar’ın “Nek- rolok” şerinə həyat verdi. Rusiyanın uckar bir yerində, mak-ablinin özünü asması mənəviyyat hakkında böyük bir əsərin yaranmasına səbəb oldu. Moskvanın rus-şovinist siyasətinə karşı 1986-cı ildə Kazah gənclərinin Almatıdakı üsyanı Bəhti- yara hər hansı imperiyanın tarih karşısında cavab verməli ola-cağı barədə şer yazdırdı.

Bahtiyar’a görə şeri hər hanşı başka ədəbiyyat janrından fərkləndirən amil məhz fikrin yığcam ve obrazlı ifadəsidir. Bahtiyar obrazlı təfəkkürü o dərəcədə dərk edibdir ki, hətta in-sanın kəbir daşı üzərində doğum ve ölüm tarihləri arasındaki həttdə (tiredə) də poetik məna – mərhumun hayatının dolgun-luğunu göstərən məzmun görür. Rəssamlıkda kiçik bir kara hətt kəmi, kırmızı hətt sevinci ifadə etdiyi kimi, musikidə majör şadlığı, minor isə kədəri bildirdiyi kimi, Bahtiyar üçün də şerdə bircə söz, bircə sual, yahud nida işarəsi başkasına məzmunsuz görünən bir hətt insanın ve həyatın keşməkeşlə- rini göstərməyə geniş imkan verən bədii vasitədir.

Bahtiyar’ın şeri məhz təzadlarla, metaforalarla zəngindir: Hayatın cərəyanında olan təzadlar, insanın dahilində olan tə- zadlar… Bahtiyar həyata tərəzi gözü ilə bahır. Ehkamçılıkdan uzak bir adam kimi hər şeyi ve hər hadisəni iki rəngdə görerek deyir: “Bir yandan özümün ittihamçısı, bir yandan özümə vəkil olmuşam”. Bahtiyar insanları anadan gəlmə müsbət ve mənfilərə bölmür. Bahtiyar’a görə, insanın mənliyi onun kənar gözdən gizli olan, dahili mübarizəsinin nəticəsidir. Dahili mü- barizəni isə, insan ancak özü-özü ilə yoh, bəzən onun kanına hopmuş ecdadının ruhu ilə, bəzən şeytan, bəzən mələk, bəzən isə, sadəcə, onu narahat edən mövzu ilə aparır. “Fər- yad” pyesində ise kəhrəman, ümumiyyətlə, səhnəyə getirilmir ve tamaşada Nəsimi bir-birine zidd olan özgələrin səsi ve özü-nün dahili səsi ilə iştirak edir.

Bahtiyar söhbətlərinin birinde dedi ki, ədəbiyyat bir çoh hal-larda məntiki nəticəyə yoh, hissi nəticəyə gəlir. Elmlə şerin bir fərki var, bu da ondan ibarətdir ki, elm düz hətt məntiki üze-rinde kurulur, şer isə müəyyən impulslar, eniş ve yohuş yara-dan kıvrak bir mentik üzerinde köklenir. Bir çoh hallarda Beh- tiyar şeri yazmağa başlayanda ancak onun ideyası ona məlum olur. Semed Vurğunun bir defe dediyi fikir sanki Behti- yarın şairlik metbehinin vacib üsullarından olub. “Şer o zaman tam, ve meksedyönlü olur ki, her hansı hir hissesi yazılarken şair onun son misrasını görsün”. Bir çoh hallarda Bahtiyar şeri yazarken onun ilk misrasından derhal sonra onun son misra- sını da yazır. Ve bu başlanğıcla sonluk arasında şer de, fikir de yığcamlaşır, formalaşır. Neticede ise zerif ifadeler, yığcam idiomlar, çohmenalı metaforalar bir netice kimi elde olunur.

Bahtiyar’dan bu cümle ile ne demek istediyini soruşsan heç vaht onu izah elemez, ele deyer ki, vallah, ne demek isteyir- dimse onu da demişem. Bununla yanaşı, o şeri hakkında baş- kasının fikrini de böyük məmnuniyyət ve gençlik hevesi ile kar- şılayır. Bahtiyar her hansı şerini mütlek kimese ohumalıdır, dinleyicinin iradlarını dinlemelidir ve meettəl kalası odur ki, Us- tad, şagird obrazında dikketle kulak asır, ağlına batan fikirleri ve iradları nezere alır. O, şerini ele ürekden yazır ki, yazıldığı vahtdan iller keçse de, o her zaman öz şerini dinleyende onu yaradarken keçirdiyi duyğuları, hissleri yeniden yaşayır.

Dramaturgiyanı başka janrlarla mükayisede Bahtiyar riyaziyyata benzederek onu edebiyyat janrları arasında en çetini sayır. Bahtiyar, dramaturgiyaya karşı münasibetini özüne- mehsus yüksek mesuliyyetle kurur, riyaziyyatla mükayisesini ise bu iki yaradıcılık növünün ikisinin de dekik hesablanmanın neticesi kimi kiymetləndirir. Dramaturji sahneleri yaradarken kövrek ovkat sanki Bahtiyar’ın dahilinden gelir ve o, hemin sehnelerin tamaşada ne derece kövreltme veziyyeti yaratmasını özününkü ile tutuşdurur. Ve tamaşanın müveffekiyyeti müellifle tamaşaçının hisslerinin ne derecede üst-üste düşmesi ile müeyyenleşdirir.

Bahtiyar hüsusi keyd eləyir ki, şerdə hisslər hakimdirsə, dra- maturgiyada hlssləri məntik tarazlaşdırmalıdır. İstərşerin, istər- sə də dramın kompozisiyasına böyük məsculiyyətlə yanaşan Bahtiyar şerin sonunu əvvəldən görürsə, pyesin ahırını bəzən əwəldən görmür. Bahtiyar, şerin kompozisiyasında sərbəstliyi bağışlasa da, dramda bu sərbəstliyi yolverilməz ve Aristotelin “Poetika”sının prinsiplərini tohunulmaz sayır. Bahtiyar’ın fikrin- cə, şer bəzən insanın özünə kapanma şəraitində dərk olunursa, dramaturgiya sanki içtimai idrak şəraitindən keçir.

Bahtiyar’ın dramaturgiyası pyeslərin hoşbəht sonlukla bitmesini, kəhrəmanların birmənalı müsbət ve mənfilərə bölünməsi- ni, mübarizənin sinfi düşmənlərə ve burjua kalıklarına karşı aparılmasını tələb edən sosialist realizminin tələblərinə zidd olub, bu tələblərlə uyuşmurdu. Bahtiyar’ın əksəriyyəti sovet dövründə yazılan pyeslərinin fəlsəfəsi məncə, tam açılmayıb. Onun pyeslərinin ştampa bənzəməyən sonlukları, çohşahəli düşüncə tərzi ve dahili mübarizələri ilə fərklənən kəhrəmanla- rı, sətrarası məna ilə dolğun dialokları, sinfi mübarizə mövzu- sunun yohluğu, mübarizənin sinfi düşmənlərə karşı yoh, məhz totalitar sovet idarəçiliyi kimi düşündüyü zorakılığa karşı apa- rılması, Bahtiyar dramaturgiyasının aparıcı amilleridir.

Bahtiyar’ın soykökü dəyərlərimizə həsr olunmuş “Özümüzü kəsən kılınc’’ dramı, demək olar ki, kanlı mübarizələrdən keç- sə də, birmənalı müsbətin kələbəsi ilə bitən yeganə pyesdir. “Fəryad” pyesi müsbətin kələbəsi ilə bitməyərək, əsərin kəh- rəmanları əkidə yolunda ölümə gedirlər. “ikinci səs” pyesinin sonluğu kimin haklı olduğunu aydınlaşdırmağı tamaşaçının ümidinə koyur. “Hara gedir bu dünya” pyesinin kəhrəmanı pyes boyu mübarizə apardığı ideyanı neinki yerine yetire bil- mir, hetta mübarizeye tab getirmeyib, zülme dözmeyib ölür. “Cezasız günah” eserinde pyesin kehremanının fizioloji hesteliyinin cemiyyetin menevi hestəliyinden ireli geldiyi gösterilir. “Dar ağacı” pyesinde kehremanın dahili konflikti, mübarizesi tamaşanın esas süjet hetti kimi verilir, insan özüne kalib gelmese, özgesi üzerinde heç zaman keləbe çala bilmez. Bu da  ondan ibarətdir ki, insanın ən böyük faciəsi halkına həyanət etmesidir. Bahtiyar ananın oğlunu məhkum etməsi mövzusu- nu dramaturgiyasında kaldırmakla deyir ki, halkına həyanət edəni anası özü ölümə məhkum etməlidir.

Azerbaycan dilinin cəmiyyetimizdə özüne layik yer tutma-sında Bahtiyar’ın sert mövkeyi de millətçiliyinden yoh, bəşerili- yinden gelir. Onun Uşinskiyə istinadının defelerle şahidi olmu- şam. Sovet dövründe men AKP MK ideologiya üzre katibi olarken dil problemlerinde Bahtiyar’ın Uşinskiye istinadını rus şovinistlerine işara kimi kebul edirdim, amma müstekillik dövründe onun yene de Uşinskiye istinadını artık şovinistlere işara kimi yoh, sadece, her hansı insan üçün ana dilinin beşeri bir telebat olması kimi kiymetlendirdim, Bahtiyar defelerle deyir ki: “Dil bütün tenlerin şahıdır, menden olsa üniversitelimizde bütün tenlerden kesib, dil fenninin saatlarını artırardım”.

Bahtiyar musikinin ağlasığmaz derecede vurğunu, bilicisidir. Yoh, o bu biliyinden musiki aleminde ad kazanmak üçün istifade etmir, bestekarlarla ve musikişünaslarla yarışa girmek mek- sedi ile etmir, o, sadece, bu kabiliyyetini öz şairlik yaradıcılığın- da poeziyanın dahili harmoniyasını yaratmağa yöneldir. Behti- yarın Üzeyiri, Karanı, Fikrəti, Bethoveni, Rahmaninovu, Şuber- ti, Bahı, Motsartı saatlarla dinleyerken keçirdiyi duyğuları sözle dile getirmek iktidarında deyilem, mene bele gelir ki, bu ele bir keyri-adi sahnedir ki, belke, heç Bahtiyar’ın özü de, istese, bunu keləmə ala bilmez. Mene bele gelir ki, Bahtiyar’ın bu duyğu- larını hiss etmek isteyen onun izlerini Bahtiyar’ın saysız-hesab- sız şerlerinde, setrlerarası hisslerinde ahtarmalıdır. Bahtiyar’ın musiki ile ünsiyyetini, musiki ile dahili sesle danışığını göre, duya bilmek üçün gerek onun “Muğam” poemasını derk ede bileşen. “Muğam” poemasını yazarken muğamın dahili dünyasına müdahile etmek, musikinin dilinin esi menada felsefi düşünceye, musikinin melodiyasını fəaliyyet prokramına çevirmek ba- carığı onun böyük musiki zövkünden heber verir.

Bahtiyar’ın harakterinin mürekkebliyi ondan ibaretdir ki, o, bezen müdrik bir insan kimi adamı dinleye, bezen ise bir gene kimi hövsələsizliyi ilə dərhal iti reaksiya verə bilər. Bu ruhi ve- ziyyət fərkliyi ani bir duyğudan yoh, dahili meyarlar sistemin-den irəli gəlir. Bahtiyar, demək olar ki, gündə onlarla məktub alır ve ömrü boyu minlərlə məktub almışsa da, həmin məktub- lara karşı ürək yangısını itirməyib. Ona müraciət edənlərlə həmdərdlik Bahtiyarı ömrü boyu tərk etməyən keyfiyyətlərin- dəndir. insanın dərdinə yanmak, şərik olmak Bahtiyar’ın insa-ni keyfiyyətlərinin ən mühümüdür. Memurlarla münasibətdə defələrle, korhmazlık, cesaret ve döyüşkenlik gösteren Behti- yar dostlarına, hetrini istediyi her hansı adama karşı son de-rece nezaketli, ince davranışı ile ferklenir. O özü narahatdır ve narahatlığı adi bir hal sayır, amma dostuna getire bileceyi narahatlığı kebul etmir.

Bahtiyar’ın ne derecede zarafatı kiymetlendirə bilen ve yüksek zövklü zarafat etmek ve zarafat deminde kurulmuş sohbet aparmak istedadına malik bir şehsiyyet olduğu onu tanımayanın ağlına bele gelmez. Semed Vurğun, Süleyman Rehimov, Süleyman Rüstem, Mehdi Hüseyn, İslam Səfərli, Əli Veliyev, Mesud Əlioğlu, Hüseyn Arif, Hüseyn Abbasza- de hakkında duzlu-mezeli sohbetleri her hansı bir yoldaşlık meclisinin yaraşığıdır. Tanrı Bahtiyar’a dramatik düşünce ile yanaşı, yumoristik düşünce terzini de eyni derecede seha- vetle behş etmişdir. Yekin, heyatın özünün keşmekeşleri, dramaturji bir cereyanla inkişafı Bahtiyar’ın yumoristik yoh, dramaturji istedadına üstünlük vererek, onun yolunu müeyyenləşdirmişdir.

Unudulmaz Hudu Memmedov sohbetlerinin birinde dedi ki, Bahtiyar’ın şerini ohuyarken ohucunun gözü kabağına neheng gövdeli bir insan gelir, amma onun özünü görerken ohucu me- ettel kalmış kimi düşünür ki, göresen bu cesaret ve reşadet bu zeif bedende hardandır? Bahtiyar’ın şairlik maharetine, profes- sionallık küdretine çoh yüksek kiymetler verilmişdir. Onların sırasında, sohbetlerin birinde Rimma Kazakovanın mene söy- lediyi “Bahtiyar’ın şerlerinin tercümesini niye artırmısan” sualı- na Yevgeni Yevtuşenkonun: “Çünki, Bahtiyar şerinin möcüzesi çoh tesirlidir” cavabı hüsusi yer tutur.

Biz Bahtiyar şerinin kaynaklarının bəzi, məlum ve naməlum tərəflərini çoh yığcam bir bahışla açmağa cəhd göstərdik. Bahtiyar’ın dostları onun çoh sirrini bilir, onun sirr söylənməli dostları da çohdur. Bahtiyar təbiətcə açık bir insandır, amma onun ürəyinin bütün sirrlərini bilən bircə “Hatirə sandığı” var, o da onun özündən başka heç kimin ohumadığı “Gündəlikləri”dir. Bahtiyar’ın iradəsi ilə onun “Gündəlikləri” sağlığında yoh, həyatla vidalaşandan 15 il sonra çap oluna bilər. Biz isə Bahtiyarı 75 illiyi münasibəti ilə təbrik edir, ona uzun ömür arzulayıp, elə uzun ki, onun “Gündəlikləri”ndə bizə çatdırmak istədiyi sirlərini elə sağlığındaca açsın.

Hasan Hasanov

7 Mayıs 2000