Bu alışkanlığın beni çok rahatlattığını, yazılarımdaki bazı sivri tesbitlere itirazı olanları “Kardeşim, bak o yazının dibinde kaynakları sayfasına, satırına kadar göstermişim; git itirazını o kaynağa yap” deme fırsatı verdiğini ve bunun çok işe yaradığını söyleyebilirim. Okuma/yazma süreçlerinin ilk safhalarında olan genç okur/yazar ülküdaşlarıma özel sohbetlerimde de söylediğim gibi bu disiplini kazanmanın önemli olduğuna inanıyorum.

İşte bu nedenle, yazımın başlığındaki cümle ile şaşıran okurları -ve özellikle de bu yazıya kaynaklık eden eseri, tarayıcı ile kaydedip tam metninin bütün ilgililerine ulaştırılabilmesini sağlayan Semih Bodur başta olmak üzere genç kardeşlerimi- bana yazımın başlığındaki ilginç soruyu sorduran kaynak ile baş başa bırakmak istiyorum.[2]

Gökalp, Nakşıbendîliği bakın nasıl övüyor?
Türk Milliyetçiliği’nin İslâm ile ilgisinin ve koparılamaz ilişkisinin pek çok kanıtı içeren Ziya Gökalp,“Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak” adlı eserinin son makalesi olan “Milliyet ve İslâmiyet” başlıklı yazısında Nakşıbendîliği bakın nasıl övüyor?:

“…Şimdiye kadar bütün Müslümanlarda hâkim zihniyet şundan ibaretti: Yeryüzünde İslâm dininin şeriatına uygun yalnız bir devlet vardır ki, o da İslâm devletidir. Hakikî olarak hangi hükümetin idaresi altında bulunurlarsa bulunsunlar, bütün Müslümanların hakkıyla hâkimiyetini tanıdıkları ancak İslâm halifesidir. (…)

Cuma ve bayram namazlarında Halife adına okunan hutbeler, Hac günlerinde Arafat’taki topluluğu gösteren toplantılar siyasi bir geleceğin dinî müjdecileridir. Bu zihniyet şüphesiz ki hepimizin kalbini mukaddes galeyanlarla, ulvî vecdlerle dolduran bir ruhî haldir. Eğer kurgusal bir saadet ve dört yüz milyonluk [3] bir insanlığın hayatına kâfi gelmiş olsaydı, bu kalpteki gaye bizim için elverirdi. (…)

Görüyoruz ki, Müslüman kavimler gelecek bir saadeti ümit etmek ve beklemekle beraber yaşadıkları memlekette aşağı bir seviyede kalmaya razı oluyorlar, idaresi altında yaşadıkları hükümetler ve milletler tarafından başlangıçta dil bakımından ve iktisat bakımından, sonra da fikir bakımından ve ahlak bakımından eritilmeye razılık gösteriyorlar. Büyük bir kurtuluş beklemek iyi! Lâkin birtakım küçük, kolay ve derece derece olan kurtuluş yollan vardır ki, bunlarda muvaffak olmadan ötekine nail olmak Allah’ın sünnetine aykırıdır. Evet, genel bir kurtarıcıyı bekleyelim. Fakat Kur’ân-ı Hakîm’in “Li-küllî kavmin had” (Her kavmin kendine ait bir kurtarıcısı vardır) yüksek açıklamasının icap ettirdiği gibi, mahallî ve millî kurtarıcılara, dile, terbiyeye, iktisada, ahlaka ait kurtuluşlara niçin ümit beslemeyelim? Hrıstiyan kavimlerin ne yolla yükselme ve istiklâl yollarına gittiklerini gözlerimizle gördük. Bunlar önce dillerini millîleştirmekle işe başladılar. Bir dil bağımsızlığı, siyasi bir bağımsızlığın öncüsüdür. Bir kavim milli dilini sevmeye, millî edebiyatını bu millî dil üzerinde kurmaya başladığı anda kurtuluş vaadini almış demektir.

Dilden sonra tarih gelir. (…)

Bundan sonra da din, terbiye ve iktisat gelir. Hür, millî bir terbiye her şeyden önce millî bir dil ve tarihe, sonra da iktisadî bağımsızlık esaslarına dayanır. Ve bütün manevî feyizlerini dinden alır. Nakşıbendîlerin mühim bir kaidesi var ki, “nazar ber kadem” tabirinde toplanmıştır. Bir adamın ayağı neferlikte ise, düşüncesi mareşallik olmamalıdır. Nefer, onbaşı olmaya çalışmalıdır. Yani ayağına yakın bulunmalıdır.

(…) İslâmiyet asabiyeti, “hakikate karşı boşuna harcanan emek” tabiriyle çirkin görmüş ve yasak etmiştir. Fakat bu asabiyet kendi yakınlarını tutma, şovenlikten gaye aşiret asabiyetidir ki, hâlâ içimizde yürürlüktedir. “Benî Kâhtan” ile “Benî Adnan” tabirleri de bu çirkin görme ve yasak etmenin aşiretlere ait olduğuna bir delildir. İslâm dini yukarıda sözünü ettiğimiz âyet-i kerîmede kavmiyeti caiz gördüğü gibi, aşağıdaki âyet-i kerîme ile de arada tanışma, anlaşma olmak şartıyla kabile ve cemaatlere yani kavim ve milletlere ayrılmayı tasvip buyurmuştur: “Sizi cemaatler ve kabileler halinde yarattık ki, birbirinizle tanışasınız.” [4]

(…) Artık İslâm hükümetlerinin idaresi altında müslüman olmayan kavimler kalmadı. Hâlbuki bugün müslüman kavimlerin çoğu mahkûmiyet ve esaret halindedir. İslâm kavimler arasında ise hâkimiyet ve mahkûmiyet kayıtları olmadığı için milliyet fikri İslâmlar arasında ayrılık çıkaramaz. Tersine milliyet fikri kuvvet buldukça İslâm ümmetçiliği fikri de o derece başaklanacağı için mevcut kültürü takviye edecek ve sağlamlaştıracaktır.

“Nakşıbendîlerin mühim bir kaidesi”: ‘Nazar ber Kadem’ Ne Demektir?
İlk kez sanıyorum, 1970’lerin sonunda okuduğum Ziya Gökalp’in, Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak kitabındaki Nakşıbendîlik ile ilgili satırlar, o vakitler dikkatimi çekmiş olamaz. Çünkü, fakülte sıralarında olduğum o yıllarda gerek tasavvuf ve gerekse tasavvufun pratik hayattaki bir uygulama ekolü olan Nakşıbendîlik konusundaki bilgilerim sınırlı idi. Daha sonraki tasavvufî okumalarım sırasında Türkistan’ın büyük sufilerinden Abdulhalık Gücdüvanî’nin (?-1180) sistemleştirdiği “Nakşıbendîliğin Sekiz Kuralı” arasında bu kuralı da okumuştum. [5]

Nazar ber Kadem: Dervişin -özellikle kalabalık içerisinde- yürürken, dış atmosferden etkilenmemesi, bakışlarını ve kalbini muhafaza edebilmesi için, sağa–sola, direkt karşıya değil, tevazuen önüne bakması; bakışlarını ayakucuna sabitlemesi demektir. [6]

Ziya Gökalp’in Nazar ber Kadem kuralına klasik tasavvuf kitaplardaki bu maddî izahın çok ötesine taşınan -özel ve önemli- bir manevî bir anlam yüklediği, hattâ yepyeni bir içtihada bulunduğu söylenebilir. Gökalp, ‘ayakucuna bakma’yı kişinin toplum içerisindeki yeri ve fonksiyonuna uygun hareket etmesi olarak, haddini bilmesi olarak açıklamaktadır. Günümüzde de ülkücü camianın içerisinde bulunduğu hale bu nazarla bakıldığında, “haddini bilmemek gibi bir hastalık”tan söz edilmesi haksızlık mıdır?

Haddini aşarak, önüne gelen herkes için ileri/geri hükümler savuranlara kırk gün ayakucuna bakarak yürüme cezası verebilmek keşke mümkün olsaydı… Bu küçük cezanın bile, insanların nefs terbiyesi için çok işe yarayacağından eminim.

Gökalp’in Nakşıbendîliğe  İlgisinin Kaynağı Ne Olabilir?
Bugün ortalama bir milliyetçi-muhafazakâr Türk aydını için, Ziya Gökalp’in İslâm ile ilişkisi -en hafif terimi ile- sorunlu olarak ifade edilir. Bu olumsuz düşüncede herhalde en etkili olan unsur, “Türkçe ezan” konusunda yazdığı meşhur beyit olmalıdır.[7]

İşyte bu yüzden, Gökalp’in, Nakşıbendîlik hakkında, Nakşıbendîliğin bir kuralı hakkında yorum yapabilecek kadar yetkinlikle, bilgisi olması beni de şaşırttı doğrusu…

Ziya Gökalp’in Nakşıbendîlik ilgisine ilişkin bir ipucu bulabilir miyim diye hayat hikâyesine, sınırlı kaynaklardan baktığımda, genç Mehmed Ziya’ya ilk İslâmî derslerini veren amcası “Diyarbekir müderrislerinden Hacı Hasib Efendi” ismi ile karşılaştım. Bir yerde de Gökalp’in gençliğinde incelediği İslâm literatüründen ilm-i kelâm ve tasavvuf alanına özel ilgisinden söz edilmektedir. Konu ile ilgili araştırmacıların Gökalp’in amcası Hasib Efendi’nin tasavvuf ile ilişkisi konusunda net bir tesbiti var mıdır? Bilmiyorum ama; Gökalp’in İslâmî bilgilenmesinde önemli rolü olan bu amcanın, bir Nakşıbendî mürşidi olduğunun ortaya çıkması benim için sürpriz olmayacaktır.

Bu öngörümün kaynağı, Osmanlı’nın bütün tarihi boyunca ve Gökalp’in eğitimini sürdürdüğü son dönemi de dâhil Osmanlı müderrislerinin, âlimlerinin, ve hatta devlet adamlarının pek çoğunun kendi uzmanlık alanlarındaki yetkinlikleri dışında tasavvufî bir kimliğe de sahip olduklarını bilmemdendir. [8]

“Ziya Gökalp Nakşıbendî miydi?..” sorusunun yanıtına gelince; bu konuda olumlu/olumsuz bir şey söyleyebilmem mümkün değildir. Bu soruya net bir yanıt verebilmek için tasavvufî anlamda biat ettiği bir mürşidin ve dâhil olduğu tarikat silsilesinin varlığını bilmek gerekir.

Ancak Ziya Gökalp’in sağlam bir tasavvufî kültüre ve bilhassa Nakşıbendî pratiğine vâkıf olduğunuTürkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak kitabında yer alan -ve yukarıda verdiğim- ifadeden yola çıkarak söyleyebilirim. Gökalp tasavvufî kültüre o kadar kafa yormuş olmalı ki, Nakşıbendîliğin teorik bir esası olan Nazar ber Kadem’i gelenekteki yorumun ötesinde bir içeriğe kavuşturma girişiminde bulunmuştur.
Gökalp’in Türklük ve İslâm arasında bir uyuşmazlık olmadığını ileri süren uzlaştırıcı yaklaşımı göz önüne alındığında Nakşıbendîliğin bir kuralını düşüncelerine dayanak yapması anlaşılabilir. Hattâ Gökalp, milliyetçilik ve İslâmcılığın, Batı felsefesiyle de uzlaşabileceğini öne sürer. Türkleşmek, İslâmlaşmak ve Muasırlaşmak arasındaki geçişliliklerde Gökalp, ideolojik formülündeki üç öğe arasında herhangi bir uyumsuzluk olmadığını, tersine bunların birbirini tamamlayıcı olduklarını ileri sürmekle birlikte; gerçekte, imparatorluğun sona eriş süreci içinde, din etkeni de giderek önemini yitirecektir.[9] Gökalp’in ölümünden sonra gerçekleştirilen ve sonuçta Türk toplumunu dinî değerlerinden uzaklaştırmaya yönelen devrimleri görse idi nasıl bir tavır takınırdı sorusunun yanıtını verebilmemiz mümkün değildir.

Son Osmanlılar’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne Devredilen Kadrolar ve Günümüz
Nakşıbendîlik denilince unutamadığım bir anım da askerlik sırasında verilen ideolojik eğitimde Nakşıbendîliğin nasıl tanımlandığıdır. Yedeksubay asteğmen olarak yaşadığımız temel eğitim sürecinde aldığımız teorik derslerden birisi de “İKK” olarak kodlanan ‘İstihbarata Karşı Koyma’ dersi idi. Bu dersi bzie anlatan istihbaratçı muvazzaf subay, ülkemiz için sözkonusu tehditleri sayarken irticaî tehditleri de sıralamış ve bazı grupları da özellikle vurgulamıştı. Nakşıbendîlik tehlikesi konusunda gösterdiği slayttaki tek cümle imla hataları ile birlikte şöyle idi: “Nakşibentlik Buharalı Bahattin tarafından kurulmuştur.”

“Bahattin” kimmiş?, Ne zaman, nerede yaşamış? Ne zaman Cumhuriyet için tehdit haline gelmiş?.. “Buhara” neresi imiş?”  Emin olun, bu sorular sorulacak olsa, ilgili slayttan, bu beş kelimelik Nakşıbendî tehdidini okuyup geçen istihbaratçı subayın verebileceği tek bir yanıtı yoktu.

Cumhuriyetin kurucu ideologu kabul edilen Ziya Gökalp’in (1876-1924) derin Nakşıbendîlik yorumunu okurken o günkü tabloyu, istihbaratçı subayın, çoğunluğu doktor asteğmen adaylarına gösterdiği o komik slaytı hatırladım ve acı acı gülümsedim. 1918’de Nakşıbendîliğin bir kuralını hayat düsturu olarak sunan Cumhuriyet ideologu Ziya Gökalp’ten, 1991’de yedeksubay doktor eğitiminde karikatürize edilmiş bir tehdit figürüne dönüştürülmeğe çalışılan Nakşıbendîliğin kurucu Pîri Şah-ı Nakşbend Muhammed Bahaeddin Buharî (1317-1388) hazretlerine… Ne sefil bir alçalış; ne vahim bir irtifa kaybı…
***
Cumhuriyet öncesi dönemden, son Osmanlılar’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne devredilen kadroların bu türden sürprizlerine alışık olmak gerek… İstiklâl Marşı şairi Mehmed Âkif’in Çanakkale Savaşı’nın en güzel destanını yazarken, Teşkilât-ı Mahsusâ görevi ile Arabistan çöllerinde olduğunu öğrenmek gibi…

Osmanlı’nın son kuşağının destansı hayat hikâyelerini içeren kitabları işte bu yüzden önemsiyorum ve severek okuyorum…
________________________________________________________
İletişim: http://www.hayatibice.net

[1] Yazılarım ile ilgili bazı eleştirileri içeren ve haberiniz.com.tr sitesinden başka yerlerde yayınlanan yazılardan, genellikle ilgili yazıyı gören ülküdaşlarımın link göndermesi ile haberim oluyor. Bu yazılar ile ilgili polemik tarzı bir tartışmaya girmenin faydasızlığı konusunda bazı değerli dostlarım ile yaptığım istişarede oluşan mutabakata uyarak; kimse ile polemiğe girmeden söyleyeceklerimi eğip bükmeden yazmağa devam edeceğim. Sonuçta yazdığım yazıların arşivi, herkesin gözü önündedir. Yazılarımda bahsedilen kişi ve olaylar ile ilgili “maddî yanlışlıklar” var ise; hiç yüksünmeden düzeltme sözü veririm. Yorumlarımın tartışılmasını ise fikir özgürlüğümün kısıtlanması olarak algılamam kaçınılmazdır. Söyleyecek sözü olan var ise, internet ortamının sağladığı imkânlar sayesinde “yerim dar” diyebilme mazereti kalmamıştır. (Yazılarımın ekindeki FOTOGALERİ kısmında yazı ile ilgili pek de kolay erişilemeyecek görüntüler yer almaktadır. Bu yazımın ekindeki tarihî gravürler, Amerikan seyyah Schuyler’in bir asırdan fazla süre önce kaleme aldığı Türkistan Seyahatnamesi’nden alınmıştır.)

[2] Ziya Gökalp, Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak; Bordo-Siyah Yay., İstanbul, 2010 ; s.99-103. Yazıda kaynak olarak gösterilen makaleyi çok küçük bir kısaltma ile aynen verdim.  Eserin internet ortamına aktarılmış dijital ve tam bir örneğini http://www.mediafire.com/?j3vca2xlszaqwc8 adresinden indirip okuyabilirsiniz.

[3] Kitabın basıldığı 1918 tarihinde yeryüzünde müslümanların sayısı 400 milyon olarak tahmin ediliyordu. Bugün bu rakamın 1,5 milyar olduğu tahmin edilmektedir.

[4] Ayetin Tamamı: “Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Ve birbirinizle tanışmanız için sizi milletlere ve kabilelere ayırdık. Muhakkak ki Allah yanında en değerli ve en üstününüz O’ndan en çok korkanınızdır. Şüphesiz Allah bilendir, herşeyden haberdar olandır.”Elmalılı Hamdi Yazır, Kur’an-ı Kerim Meâli, 49. Hucurât suresi, 13. ayet).

[5] Türkistan tasavvufunun temel eserlerinden Reşahat kitabında bu esaslar, Farsça tamlamalardan oluşan terimler şeklinde şöylece açıklanır: 1.Huş der Dem: Her an Hakk huzurunda oluşu anlatan uyanıklık,2.Nazar ber Kadem: Gözün ayakucuna bakması,  3. Sefer Der Vatan: Vücud ülkesinde seyretme. 4. Halvet der Encümen: Toplum içersinde Hakk ile olma, 5.Yâd-ı Kerd: Dil ve kalp zikrini birleştirmek,  6. Baz-ı Keşt: Maksadın sadece Allah olması, 7. Nigâh-ı Daşt: Kişinin hatalarını kendisinin denetlemesi, 8.Yâd-ı Daşt: Allah’dan haberdar olma.

[6] Bu kuralın konulmasının neden gerektiğini izah için klasik eserlerde bazı açıklamalar yapılmıştır: Kalb, gönül, gözün bakışından, bakıp gördüklerinden etkilenir. İnsanın bakışları, görülmek istenmeyene yönelip sınırı aşabilir. Sufi, böyle bir durumda, hem kalbine; hem de gözüne ve dolayısıyla bakışına sahip olmaya dikkat eder. Oysa, nakşıbendîliğin pratiğindeki kalbî zikirde, kalbin gafletten korunması gerekir. Eğer bakış, kontrol edilmezse, kalbî zikrin dış etkilerle, yani gözün gördükleri ile sekteye uğraması kolaydır. Mü’min zaten yürürken tevazu içerisinde, kibirlenmeden, sağa-sola bakmadan yürür. Hz. Rasûlullah (s.a.v)’ın da, yürürken, hafif öne eğildiği, sağa-sola bakmadan genellikle önüne bakarak yürüdüğü kaydedilmiştir. Nakşıbendîlikteki bu esas, kalbin dış etkenlerden muhafazasını sağlamak içindir ve bu sayede, derviş, kalbî zikrinde devamlılık kazanır ve dış etkenlerden etkilenerek zikrullahı terk etmez.

[7] Gökalp’in müslümanlar nezdinde olumsuz algılanmasının nedeni olan kıta şöyledir:
Bir ülke ki camiinde Türkçe ezan okunur,
Köylü anlar manasını namazdaki duânın…
Bir ülke ki mektebinde Türkçe Kur’ân okunur.
Küçük büyük herkes bilir buyruğunu Hüdâ’nın.
Ey Türkoğlu, işte senin orasıdır vatanın!..

Öyle ki, Gökalp’ten üç satır okumamış olan ‘bazı İslâmcılar’ bu kıta nedeniyle, işi kendisini tekfir etmeğe kadar vardırırlar. 1995 seçimlerinde milletvekili adayı gösterilen E. Cumhuriyet Başsavcısı Nusret Demiral’ın“Ezanı Türkçe okutacağız” hezeyanınının kritik bir seçimde MHP’nin baraj altında kalmasına yol açtığını herkes hatırlayacaktır. Bu konu bu ülkenin insanları için dokunulmaması gereken bir hassasiyet unsuru haline gelmiştir. Bu nedenle, cumhuriyetin kuruluş döneminde düşünce planında konuşulup tartışılabilecek Ziya Gökalp’in bu mısraları, bugünün Türkiye’sinde bir tabu haline gelmiştir.

[8] Son Osmanlı sultanlarından II. Abdulhamid’in Şazelî, IV. Mehmed Reşad’ın Mevlevî tarikatından oldukları hakkında onlarca kaynak vardır.  Cumhuriyet döneminin en önemli müfessiri Elmalılı Hamdi Yazır ile Gazi Mustafa Kemal’in değişmez Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın da Nakşıbendî mürşidi Küçük Hüseyin Efendi müridi oldukları önemli kaynaklarda rivayet edilmiştir.

[9] Ziya Gökalp’in hayat hikâyesi ve tezleri konusunda derli toplu bir çalışma için bkz. Kerem Ünüvar, Ziya Gökalp, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce-4, Milliyetçilik,  İletişim Yayınları, 2002, İstanbul, s.28-35.